Empathie in de spreekkamer

 Frans Derksen

 

Empathie in de spreekkamer

 

Achtergronden, wetenschappelijke inzichten en praktische vaardigheden

 

Frans Derksen, 35 jaar werkzaam als huisarts en nu wetenschappelijk onderzoeker aan de Radboud Universiteit { hij promoveerde op het onderwerp empathie in de huisartsenpraktijk }, schrijft ‘Empathie in de spreekkamer.’

 

Hij schrijft dit boek voor alle artsen {vooral gericht op ‘AIOS’ ~ Arts In Opleiding tot Specialist ~ CvdB} die de opleiding huisartsgeneeskunde of een medische vervolgopleiding volgen, of die net afgestudeerd zijn. ‘Tegelijk kan het ook waardevol zijn voor artsen met meer ervaring.’ Daar vind ik wat van en daar kom ik dan ook later op terug { Mijn conclusie }.

 

‘Durrer kwam ‘binnen’ ’

 

Het boek begint met een citaat uit het in memoriam van prof. Dirk Durrer , cardioloog en hoogleraar cardiologie aan de Universiteit van Amsterdam, in het NTGV 1984, nummer 128: ‘Als Durrer binnenkwam bij een zieke patiënt, met zijn hand hem of haar aanraakte en met een enkel woord hoop en troost bracht dan zag je dat er wat met die patiënt gebeurde, alleen al door het feit dat Durrer aan zijn bed stond. Van dit vermogen tot meevoelen met anderen en het anderen aanvoelen kunnen degenen getuigen die hem hebben geobserveerd …’

 

Voorwoord 

 

Frans Derksen start in zijn voorwoord met de grote impact van de nationale quarantaine. In het nieuws gaat het over onderwerpen als: de ernst van het ziektebeeld, de vele mensen die overlijden en de impact die het covid-19-coronavirus heeft in de wereld. Hij stelt dat de samenleving tot stilstand komt en dat het in de media vooral gaat over het gemis aan fysiek contact als gevolg van de corona maatregelen.

 

Juist op het moment dat velen in de zorg klagen over dit gemis aan non-verbale communicatie ontstond bij hem het plan om voor artsen (in opleiding) een boek over empathie te schrijven. Tijdens het uitvoeren van een onderzoek bij AIOS-huisartsengeneeskunde bleek hem dat zij behoefte hebben aan meer informatie over empathie.

 

‘Empathie heeft wel degelijk effect …’

 

Empathie { empatheia ~ Grieks ~ ‘em’ (in) en patheia (voelen, lijden)} wordt gezien als een vaag en ontastbaar begrip, schrijft hij. Hij voegt er direct aan toe dat deze hardnekkige gedachte al jarenlang bestaat. Hij geeft aan dat in de communicatie tussen artsen en patiënten het nog wel eens als iets ongrijpbaars wordt gezien, omdat het niet concreet is, het vaak staat als een zachte vaardigheid tegenover de duidelijk omschreven medische handelingen en bovendien omdat men vaak zegt en stelt dat empathie tijd kost en niets oplevert. Frans stelt echter dat deze meningen in groot contrast staan met de resultaten uit recent wetenschappelijk onderzoek dat keihard aantoont dat empathie wel degelijk effecten heeft.

 

In zijn boek wil hij laten zien waarom de thema’s rondom empathie een unieke waarde en een uniek belang hebben. Hij neemt je mee in hoe dingen anders kunnen én hij wil zijn enthousiasme over het onderwerp delen. Na zoveel praktijk– en onderzoeksjaren is hij er nog steeds niet over uitgepraat. Dat is ook nodig, schrijft hij, want alleen op die manier kan hij artsen (in opleiding) laten zien dat vele aspecten van empathie overduidelijk binnen het domein van evidence-based medicine horen.

 

Inleiding  

 

In de inleiding geeft Frans aan: “Patiënten uit verschillende Europese landen (waaronder Nederland} vinden persoonlijke aandacht en empathie – vooral het non-verbale aspect – van waarde in de arts-patiëntcommunicatie. Ze willen serieus genomen worden en willen samen met de arts werken aan een arts-patiëntrelatie die in balans is.”

 

Wat gebeurt er echter in de dagelijkse praktijk? Heeft ‘de’ arts tijd en ruimte voor empathie in de spreekkamer?!?

 

De rol van de verzekeraars …

 

We kunnen niet anders dan concluderen dat een grote wijziging in het zorgsysteem in Nederland in 2006 er voor zorgde dat verzekeraars belangrijker – en soms zelfs allesbepalend – werden met als direct gevolg dat ziekenhuizen voortaan betaald krijgen per behandeling. Dat maakt – noodzakelijkerwijs – de weg vrij om zo efficiënt mogelijk te werken waardoor het doelmatigheidsaspect overheerst. Artsen moeten meer ondernemers zijn en hebben daardoor best wel – zo niet heel veel – last van bureaucratische rompslomp met tijdrovende administratie die de zorgverzekeraars eisen en soms zelfs een méér dan grote invloed hebben op wat de artsen juist wel of juist niet mogen doen.

 

Die keuzes schuren met belangrijk geachte waarden in de zorg zoals persoonsgerichtheid en continuïteit van zorg op een zodanige wijze dat die min of meer aansluiten bij de belevingswereld van de patiënt.

 

‘Doelmatigheid ?!?’

 

Belangrijke menselijke waarden in de zorg dreigen onder druk van die ‘doelmatigheid’ verloren te gaan. Waarden die naadloos aansluiten bij het perspectief van de patiënt, want patiënten – net als u en ik – spreken, zoals gezegd, hun duidelijke voorkeur uit voor persoonlijke aandacht en een vertrouwensvolle arts-patiëntrelatie en dan ook nog het liefst met een arts die ze kennen. Ze blijken daardoor meer ruimte te ervaren om symptomen, gedachten, emoties en persoonlijke verwachtingen te bespreken, waardoor zij zich veel meer betrokken voelen bij het consult.

 

Artsen willen op hun beurt van betekenis kunnen zijn voor hun patiënten en juist dát betekenisvolle uitgangspunt is immers voor de meeste artsen de belangrijkste motivatie om arts te worden?!?

 

Maar … de huidige gang van zaken in de zorg verandert het klimaat waarin zij moeten werken en dat zorgt voor meer stress, minder voldoening in het werk én een afname van empathisch gedrag. Sterker nog: het leidt er toe dat artsen soms een weloverwogen keuze maken om de handdoek in de ring te gooien, uit het vak stappen en andere loopbaankeuzes maken …

 

Deel 1 

 

‘De positie van empathie …’

 

 

In het eerste deel van zijn boek beschrijft Frans een aantal perspectieven over empathie in de geneeskunde, namelijk de positie van empathie in het arts-patiëntcontact; de wetenschappelijk aangetoonde effecten van empathie; de historische ontwikkeling van zowel het woord empathie als van het concept empathie; de meest voorkomende barrières die empathisch gedrag van mensen en artsen in de weg staan en de recente neurofysiologische en endocrinologische ontdekkingen over empathie.

 

Zeer waardevolle stappen die hij benoemt en zeker de moeite waard zijn om te lezen en je daar in te verdiepen.

 

‘Er vindt een ontmoeting plaats …’

 

Hij is namelijk – en in mijn opinie geheel terecht – van mening dat als een patiënt een dokter consulteert, er een ontmoeting plaatsvindt. Emmanuel Levinas { een Frans-joodse filosoof van Litouwse afkomst ~ CvdB}stelt daarmee dat wanneer twee mensen elkaar ontmoeten, beide mensen een waardering geven aan die ontmoeting én dat er dan een appèl wordt gedaan.

 

In een ontmoeting vindt verbinding plaats en in die verbinding is er – als het goed is – aandacht voor elkaars verhaal. Frans stelt vervolgens dat vanuit het perspectief van Levinas over de ontmoeting er niet alleen sprake is of zou moeten zijn van een vraag- en antwoordgesprek, maar juist dat van een geslaagd consult vanuit dat perspectief – naast het handelen als dokter – vertellen en luisteren centraal staan. Patiënten voelen zich daardoor erkend; ze ervaren dat artsen interesse hebben in hun gevoelens en hun behoeften én dat ze een oprechte en wederzijdse relatie willen opbouwen.

 

‘Gelijkwaardigheid leidt tot respectvolle erkenning’

 

Verderop schrijft hij dat gelijkwaardigheid in het gesprek tussen arts en patiënt tot een respectvolle erkenning van de ander leidt tot het je beter kunnen verplaatsen in de situatie van de ander: “Door open te staan voor een gelijkwaardig contact zijn artsen beter in staat om patiënten te helpen!”

 

Júist die gelijkwaardigheid in het gesprek tussen patiënt en arts maakt dat het voor de patiënt meer vanzelfsprekend is om wensen, verwachtingen en eigen gedachten te bespreken. Het logische gevolg daarvan is dat et de arts de kans geeft om vanuit haar/zijn deskundigheid en via de ogen van de patiënt naar het ‘probleem’ te kijken.

 

Hij stelt dat daarmee het vervolg verzekerd is, namelijk keuzes bespreken en ondersteunen, het probleemoplossend vermogen van patiënten aan te wakkeren en te versterken en shared decision making te ondersteunen …

 

Bewijs …

 

Frans ‘bewijst’ het effect van empathie en een empathische houding van artsen met wetenschappelijk aangetoonde effecten, namelijk kennis gerelateerde effecten { actieve manier van meer en betere informatie achterhalen }; klinische effecten { effect van empathie op de fysiologie van de patiënt } en effecten die gerelateerd zijn aan klantvriendelijkheid { overbrugging van de afstand tussen patiënt en arts door betere communicatie }.

 

Frans stelt vervolgens ook dat er barrières zijn voor empathie, namelijk een duidelijke toename van narcisme { overgewaardeerd gevoel van eigen belangrijkheid, antisociaal en pestgedrag, gezag, afstand, ontkenning, afspraken niet nakomen en andere mensen manipuleren, … }.

 

Het vervolg

 

In deel 2 beschrijft Frans de meningen van antropologen. primatologen en biologen en geeft hij inzicht in de ontwikkelingspsychologische aspecten en de sociaal-maatschappelijke ontwikkelingen en de sociaal-maatschappelijke aspecten van empathie.

 

In deel 3 gaat hij in op concrete vragen uit de praktijk, zoals wat empathische vaardigheden zijn; of het een innerlijke houding is en of empathie is te leren. Met name interessant is de vraag hoe empathie zich verhoudt tot professionele identiteit en wat de rol van de patiënt als docent is …

 

Ik nodig je uit om dit te lezen, want ik geef in deze recensie niet alles prijs …

 

Mijn conclusie

 

 

Is er in de huidige maatschappelijke context nog wel tijd en ruimte voor ‘Empathie in de spreekkamer?’

 

De vraag stel ik omdat de grote wijziging in het zorgsysteem in Nederland in 2006 er voor zorgde dat verzekeraars belangrijker – en soms zelfs allesbepalend – werden …

 

Ik reflecteer op mijn jeugd, waarin ik in 1957 opgroeide in een klein dorp in het Westen van Nederland. De dokter, dominee, pastoor, notaris en politiecommissaris stonden op een voetstuk van jewelste en hadden een enorm aanzien. Het was een tijd zonder internet en als de dokter ( huisarts B.D. den Hollander ) een uitspraak deed vanuit zijn expertise: wee je gebeente als je hem tegensprak. Dat was in die tijd ondenkbaar … Ik herinner me hem als een beetje een brompot met een luide stem en een autoriteit van heb ik jou daar …

 

Inmiddels leven we met internet en zie en hoor ik dat patiënten naar de huisarts en/of specialist gaan en slechts een bevestiging willen hebben wat ze zelf uitdokterden op internet. Dat is een wezenlijke verschuiving in de dynamiek tussen patiënt en de expert.

 

Wat ik ook zie en hoor is dat veel artsen nu enórm veel tijd kwijt zijn aan administratieve en vaak bureaucratische handelingen om te voldoen aan de eisen van de zorgverzekeraar. Het komt op mij maar al te vaak over dat niet langer de huisarts en/of specialist aan zet is, maar dat de  verzekeraar bepaalt { maar ook al te vaak de medisch-inhoudelijke beoordeling } wat de huisarts en/of specialist wél mogen doen. Ik vind dat verwerpelijk en niet acceptabel.

 

Op het moment dat ik dit boek in handen krijg en mij hierin verdiep, reflecteer ik ook op de vele contactmomenten met huisartsen en specialisten. Ik kijk terug { persoonlijke ervaringen } op consulten die soms weerzinwekkend waren en de huisarts en/of specialist als het ware de Bokito op de apenrots waren en ik mij totaal niet gezien en gehoord voelde. Terwijl ik serieuze klachten had, werd ik in eerste instantie weggestuurd met het advies om paar een paracetamolletje of twee te nemen terwijl een andere specialist later van mening was dat toch echt een operatie of anderszins nodig bleek …

 

Ook nu ben ik – helaas – actief in de medische molen en ervaar ik juist enorm veel empathie van de specialisten in het Wilhelmina Ziekenhuis in Assen. Ik kijk terug op specialisten die écht de tijd voor mij namen en oprechte empathie toonden, zoals van dr. Roberta Manzat ~MDL-arts; dr. Janneke Swart-Heikens ~ Internist-oncoloog; Mark Kloosterziel ~ Neuroloog en in het verleden van dr. Ranny van Weissenbruch ~ KNO-arts.

 

Ik ervaar ook heel veel empathie bij Sandra Bergervoet ~ Mondhygiëniste, bij drs. Majelle Rutenfrans ~ Tandarts, bij Gert-Jan Stroetinga ~ Fysiotherapeut, … … …

 

Wat mij tijdens de bezoeken in het Wilhelmina Ziekenhuis Assen echter vooral opviel, is dat veel medewerk(st)ers van het WZA langs poli’s lopen zonder gedag te zeggen. Veel van hen kijken soms stuurs voor zich uit of kijken op hun telefoon. Terwijl ik op weg ben naar de poli waar ik mijn afspraak heb, loop ik langs veel andere poli’s. Ik zie dan mensen in de wachtruimte zitten en merk op dat allerlei soorten emoties zichtbaar zijn: gespannen, afwachtend, verdrietig, hoopvol, … Ik ben dan zo iemand die – langslopend – goedemorgen of goedemiddag zeg en het valt me dan op dat mensen als het ware ‘even’ uit hun eigen belevingswereld lijken te ontsnappen en dat is dan een hele kleine bijdrage die ik dan mogelijk maak. Om die reden nodig ik langslopende medewerk(st)ers ook uit om ‘even’ gedag te zeggen: Kleine moeite, gróót gebaar …

 

Misschien beginnen bij WZA en dan als een grote olievlek uitbreiden naar alle andere Medische Centra en Ziekenhuizen?!?

 

Frans breekt met zijn boek een lans om juist huisartsen uit te nodigen om empathie te tonen in de spreekkamer. Ik juich dat van harte toe! Ik ben ook van mening dat dit bróódnodig is. In het verleden ( met name in ziekenhuizen in het Westen ) merkte ik vooral ‘professionele distantie,’ waardoor ik mij lang niet altijd gehoord en gezien voelde. Ik vind dat heel jammer en ook een gemiste kans; juist ook omdat ik ( misschien komt dat door mijn leeftijd – huisartsen en specialisten bij voorkeur aanspreek met hun voornaam en met jij en jou. Dat heeft niets (!) met disrespect te maken maar ik ervaar vooral dat het barrières slecht en er daardoor meer ruimte ontstaat om te bespreken óf en zo ja, welke verdere vervolgstappen nodig en/of noodzakelijk zijn. Natúúrlijk weet ik dat ik niet vroeger met hen knikkerde, maar het leidt in mijn optiek tot een beter en vooral oprecht contact!

 

Het enige dat ik oprecht jammer vind in het boek van Frans, is dat hij zich allereerst richt op empathie bij AIOS in de huisartsengeneeskunde en AOIS van andere vervolgopleidingen. Daarnaast stelt hij dat uiteraard jonge net afgestudeerde artsen ook tot de doelgroep van het boek zijn en ook dat artsen met meer ervaring ook meer dan welkom om dit boek te lezen.

 

Op zich begrijp ik zijn keuze wel degelijk, want zijn onderzoek richt(te) zich vooral op AIOS in de huisartsengeneeskunde.

 

Hij zegt: “Tijdens de huisartsenopleiding blijkt het onderwijs over empathie nogal verborgen te zijn en vooral gericht op het aanleren van de juiste empathische vaardigheden. Op een gestructureerde manier expliciete aandacht schenken, bijvoorbeeld in de vorm van een extra cursus of werkcollege over het concept empathie, wordt maar zelden op een van de opleidingsinstituten aangeboden. AIOS zijn zich bewust van het feit dat er op meerdere gebieden blinde vlekken bestaan in hun kennis en vaardigheden.”

 

Tóch ben ik van mening dat zijn boek een aanzienlijk bredere aandacht verdient, zoals voor ANIOS (arts niet in opleiding tot specialist ~ CvdB), verpleegkundigen, bedrijfsartsen, arbeidsdeskundigen ( waar ik er één van ben ), verpleegkundigen, tandartsen, mondhygiënisten, fysiotherapeuten, … Kortom: alle mensen die in ‘de’ zorg actief zijn of mensen die in een zorggerelateerd beroep actief zijn.

 

Als arbeidsdeskundige tijdens onderzoeken die behoren tot de Wet verbetering Poortwachter ( WvP ) kom ik vaak bij zieke mensen thuis om de belastbaarheid, zoals die door de bedrijfsarts is opgesteld, te wegen met de belasting in arbeid. Voor veel mensen is dat een spannende aangelegenheid en door het toepassen van empathie, bij mensen thuis of op locatie van de werkgever, is het van belang om ook hier empathie te tonen. Door het toepassen van empathie zijn mensen veel meer geneigd om te vertellen wat er speelt, waar ze tegenaan lopen, … dan wanneer je het meer met een afstandelijke bril bekijkt.

 

Kortom: ik ben van mening dat dit een zeer waardevol, zo niet een onmisbaar boek is en ik nodig alle mensen die in ‘de’ zorg werken of mensen in zorggerelateerde beroepen uit om dit boek te lezen, er bij stil te staan en vooral ook om empathie toe te passen in de dagelijkse praktijk. Ik ben ervan overtuigd dat je er binnen de kortste keren de waarde van inziet en dat consulten, onderzoeken, … aanzienlijk meer resultaat opleveren!

 

Overigens voel ik mij toch nog even geroepen om Michelle van Tongerloo ~ MD | ~ Huisarts in Rotterdam-Zuid en Straatarts in diaconaal centrum de Pauluskerk in Rotterdam en Journalist ~ te benoemen. Helaas ken ik haar nog niet persoonlijk, maar we hebben wel een connectie op LinkedIn en ik volg haar columns op de voet. Als er iemand is die empathie in de spreekkamer toepast, dan is zij het wel. Zij heeft het { helaas met trieste regelmaat } over armoede en de ontbrekende gezondheidszorg, omdat zij bijna dagelijks te maken heeft met patiënten die door de ‘reguliere’ zorg worden afgescheept en niet worden geholpen: ‘Als ik die patiënt help, gaat het geld naar het ziekenhuis en niet naar de maatschap’ en ‘Deze patiënt is ongedocumenteerd en dus niet verzekerd’ en veel meer van dit soort trieste verhalen die zij soms dagelijks moet trotseren en met eindeloze telefoongesprekken die al haar tijd in beslag nemen …

 

Zij schrijft vele columns, onder andere in 'De Correspondent' en in 'Medisch Contact.' Eén van haar vele columns gaat over 'Voorgeprogrammeerde tijdverspilling.' Het is in mijn optiek écht de wereld op z'n kop en helaas één van de vele voorbeelden waar zij - bijna dagelijks - tegen aanloopt en waardoor 'de zorg' ~ of misschien juist wel het ontbreken daarvan ~ uiteindelijk aanzienlijk méér kost dan dat het haar patiënten helpt ...

 

Tot slot ben ik zo vrij om ook de column van Eva Koenraadt ~ Technisch Thuiszorg Verpleegkundige (voorzitter)| VAR-lid | Columnist Carend | Schrijfster bij ‘De wereld door de ogen van een zuster’ te delen, die zij plaatste op de website van Carend { Carend vindt dat iedere patiënt de zorg moet krijgen die zij verdient. Ook als genezing niet meer mogelijk is.} Ik voel mij geroepen om deze column te delen, omdat die pijnlijk nauwkeurig blootlegt dat zij álle blijk geeft van empathie in de zorg terwijl de onmacht voelbaar en uitermate teleurstellend is …

 

In deze column { ik citeer een minimaal gedeelte daaruit; voor de volledige column zie de link } doet zij een indringende oproep aan de zorgverzekeraar: De rauwe werkelijkheid van ongecontracteerde zorg. Wat een puinhoop! Mag ik u vertellen dat het mij pijn doet als zorgverlener? Mag ik laten horen dat ik mij wel eens machteloos voel? Mag ik vertellen dat ik mij soms schaam?  Mag ik zeggen dat ik boos en verdrietig tegelijk kan zijn? … Een indringende oproep dat doorspekt is van de wil om uitstekende zorg te verlenen terwijl zij tegen de muren van bureaucratie oploopt: Dan is de realiteit: bureaucratie. Er zit ondertussen uren werk in meerdere aanvragen voor uitbreiding van zorg, afgekeurde aanvragen die gecorrigeerd moeten worden, diverse e-mails en meer dan eens telefonisch contact. En ja, het belangrijkste daarbij is om de patiënt te zien. De hele patiënt, inclusief zijn of haar welzijn, netwerk en van daaruit de zorg te indiceren. Schrijnend …

 

Waardering: 5 uit 5.

 

Van Harte Aanbevolen!

 

Zelf lezen?

 

Empathie in de spreekkamer

Achtergronden, wetenschappelijke inzichten en praktische vaardigheden

Frans Derksen

ISBN: 978 90 368 2742 3 - 1^e druk 2022

Uitgegeven door Bohn Stafleu van Loghum

 

 

© Cees van der Boom 

 

Trotse pa van Joanne, Sietske & Irene

 

Gecertificeerd Register Arbeidsdeskundige {RAD} {CERT-AD} | Storyteller | Spreker | Recensent | en meer …

 

Eerder werkzaam als: | Psychiatrisch Verpleegkundige | Fotograaf Gemeentepolitie Den Haag & Rijkspolitie District Den Haag | Manager en Directeur HRM | Life-Coach voor mensen met kanker | Re-integratiedeskundige | NOBCO erkend Coach en MCI Mastercoach | NOLOC erkend Loopbaanprofessional & Outplacementbegeleider | Bedrijfsmaatschappelijk werker | Jobcoach |

 

Bewerking cover: Remko van Rijthoven ~ Vormzinnig

 

Auteursrecht © Cees van der Boom

Overname van {delen van} deze publicatie is

uitsluitend mogelijk met uitdrukkelijke toestemming